Straż Graniczna ma już 30 lat - artykuły
ppłk mgr Andrzej Masłoń
CS SG w Kętrzynie
EWOLUCJA SYSTEMU KSZTAŁCENIA FUNKCJONARIUSZY STRAŻY GRANICZNEJ
NA PRZESTRZENI 10 LAT
W 1991r. doszło do istotnych zmian organizacyjnych w systemie ochrony granicy państwowej. To z kolei wpłynęło na daleko idące zmiany w systemie kształcenia i przygotowywania kadr dla potrzeb nowo tworzonej formacji, w miejsce rozformowanych Wojsk Ochrony Pogranicza. 16 maja 1991r. utworzona została Straż Graniczna jako formacja policyjna.[1]
Straż Graniczna jako jednolita umundurowana i uzbrojona formacja stała się organem administracji państwowej. Zmienił się również zakres i charakter zadań, które zdefiniowane zostały w sposób następujący:
- ochrona granicy państwowej,
- organizowanie i dokonywanie kontroli ruchu granicznego,
- wydawanie zezwoleń na przekraczanie granicy państwowej,
- rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw, wykroczeń oraz ściganie ich sprawców w zakresie ochrony granicy państwowej,
- zapewnienie porządku publicznego w przejściach granicznych i w strefie nadgranicznej,
- utrzymywanie i ochrona znaków granicznych i urządzeń służących do ochrony granicy,
- wykonywanie postanowień umów międzynarodowych o stosunkach prawnych na granicy państwowej,
- gromadzenie i przetwarzanie informacji z zakresu ochrony granicy państwowej i kontroli ruchu granicznego,
- nadzór nad eksploatacją polskich obszarów morskich,
- zapobieganie transportowania przez granicę państwową odpadów,
- szkodliwych substancji, materiałów promieniotwórczych i narkotyków.[2]
Zmiany te spowodowały początkowo przebudowę programów kształcenia a później zmianę całego systemu przygotowania i doskonalenia kadr. Programy Podoficerskiej Szkoły Zawodowej WOP, Szkoły Chorążych WOP i filii WSOWZmech. zostały dostosowane do nowych warunków i zadań, jakie postawiono przed Strażą Graniczną.
W tym samym czasie doszło do zmian organizacyjnych w strukturze komórek dydaktycznych. W miejsce dotychczasowych cykli szkoleniowych utworzone zostały zakłady. Powołane zostały następujące komórki dydaktyczne:
- Samodzielny Zakład Podstaw Służby Granicznej,
- Zakład Prawa i Nauk Humanistycznych,
- Zakład Łączności i Informatyki,
- Zakład Ogólnozawodowy.
Czas trwania nauki w Podoficerskiej Szkole Zawodowej nie uległ zmianie. W dalszym ciągu został zachowany 6-miesięczny okres szkolenia dla elewów. Wprowadzony został również 4-miesięczny cykl szkolenia dla funkcjonariuszy (już nie żołnierzy) skierowanych z jednostek granicznych. Program realizowany był w następujących działach przedmiotowych:
Dział ogólnokształcący (16,2 % czasu przeznaczonego na kurs):
- Język obcy (zachodni),
- Elementy historii Polski i formacji granicznych,
- Elementy psychologii, socjologii i pedagogiki,
- Geografia polityczna świata.
Dział specjalistyczny (52,43 %):
- Służba graniczna,
- Kontrola ruchu granicznego,
- Wybrane zagadnienia prawa, kryminalistyki i kryminologii,
- Wybrane problemy działań operacyjno-rozpoznawczych.
Dział uzupełniający (31,37 %):
- Wychowanie fizyczne,
- Szkolenie strzeleckie,
- Organizacja działań SG w sytuacjach szczególnych,
- Szkolenie łączności,
- Zabezpieczenie działań granicznych,
- Regulaminy i przepisy SG,
- Podstawy informatyki.
Podoficerowie przygotowani byli w dwóch specjalnościach tj. kon-trola ruchu granicznego i graniczna.[3]
Nauczanie w Szkole Chorążych trwało w zależności od systemu na-boru kandydatów: 11 miesięcy – dla kandydatów z cywila, 9 miesięcy – dla kandydatów zasadniczej służby w Straży Granicznej, 5 miesięcy – dla absolwentów Podoficerskiej Szkoły Zawodowej Straży Granicznej.
Kadeci przygotowywani byli w trzech specjalnościach:
- łączność,
- graniczna,
- kontrola ruchu granicznego.
Program Szkoły Chorążych Straży Granicznej również realizowany był w trzech działach przedmiotowych, z których pierwszy – ogólnokształcący nie różnił się przedmiotowo od programu Podoficerskiej Szkoły Zawodowej. Różnica polegała tylko na zwiększonym udziale, bo wynoszącym 23,25 % czasu przeznaczonego na kurs. Był on obszerniejszy pod względem treściowym.
Drugi dział, poza takimi samymi przedmiotami jak w szkoleniu podoficerów, zawierał dodatkowo przedmioty specjalistyczne dla kierunku łączności. Na tym kierunku realizowane były takie przedmioty jak:
- Podstawy elektroniki,
- Praca na urządzeniach,
- Sprzęt łączności,
- Podstawy teletransmisji,
- Podstawy utajniania informacji,
- Prace warsztatowe.
Nie realizowano przedmiotu „Wybrane zagadnienia prawa, kryminalistyki i kryminologii”.
Specjalności kontrola ruchu granicznego i graniczny różniły się tylko liczbą godzin przeznaczonych na poszczególne przedmioty tzn. służbę graniczną i kontrolę ruchu granicznego. Cały dział zawierał 52 % ogólnej ilości czasu przeznaczonego na realizację procesu kształcenia.[4]
Trzeci dział, uzupełniający, był identyczny pod względem przedmiotowym do analogicznego w Podoficerskiej Szkole Zawodowej, natomiast pod względem treściowym był nawet zawężony. Zawierał 24 % czasu ogólnego.
W programach obu szkół ograniczono do minimum przedmioty wojskowe, a później nawet zupełnie je wyeliminowano. Na to miejsce wprowadzona została problematyka prawnicza, języki obce, zdecydowanie zwiększono liczbę godzin dla przedmiotów specjalistycznych.
W realizacji programów przeważać miały formy i metody zajęć aktywizujące słuchaczy. Podstawową formą były zajęcia praktyczne.
Reorganizacją i aktualizacją programów kształcenia objęta została również Filia Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych. W 1991 r. zaprzestano naboru na pierwszy rok studiów. W Kętrzynie pozostał II, III i IV rocznik podchorążych. Nowy rok akademicki 1991/92 rozpoczęli podchorążowie w nowej sytuacji, jako funkcjonariusze Straży Granicznej, z nowymi programami. Podchorążowie II roku studiów realizowali jednolity program. Na III i IV roku wprowadzona była specjalizacja na poszczególnych kierunkach:
- ogólnograniczny,
- kontrola ruchu granicznego.
Studia II i III roku kończyły się miesięczną praktyką zawodową w oddziałach Straży Granicznej, natomiast na IV roku 3-miesięczną praktyką specjalistyczną, odbywaną bezpośrednio przed zakończeniem studiów, na stanowiskach przewidzianych do objęcia po promocji.
W programach kształcenia podchorążych, podobnie jak w poprzednich programach, również zostały wyeliminowane typowe przedmioty wojskowe. Zwiększył się zakres przedmiotów prawniczych, organizacji, kierowania i zarządzania oraz działań antyterrorystycznych.
Program przewidywał następujące działy i poddziały przedmiotowe:
Dział ogólny:
- poddział nauk humanistycznych,
- poddział ogólnokształcący,
- poddział prawniczy.
Dział specjalistyczny:
- poddział służby granicznej,
- poddział organizacji i kierowania obroną granicy państwowej,
- poddział kontroli ruchu granicznego.
Dział uzupełniający:
- poddział obronny,
- poddział techniczno-kwatermistrzowski.[5]
W 1994 r. odbyła się ostatnia promocja podchorążych Filii Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych, a zatem również filia wrocławskiej uczelni przestała funkcjonować w Centrum Szkolenia Straży Granicznej. Zakończył się również 4-letni tryb przygotowania kadry oficerskiej dla potrzeb Straży Granicznej.
W celu zapewnienia ciągłości dopływu kadry oficerskiej do Straży Granicznej w 1991 r. została utworzona grupa pilotażowa w liczbie 15 funkcjonariuszy na pierwszym roku trzyletnich studiów zawodowych w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie. Grupa ta rozpoczęła studia we-dług wspólnie opracowanego programu przez Centrum Szkolenia SG i uczelnię policyjną, który przewidywał dwa lata nauki w WSPol., trzeci rok w Centrum Szkolenia SG. Koncepcja ta została przyjęta i jest realizowana do chwili obecnej.
Potrzeby kadrowe okazały się jednak dużo większe, szczególnie w początkowym okresie funkcjonowania nowej formacji. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom w 1992 r. wprowadzona została nowa, forma kształcenia kadry oficerskiej, jaką było powołanie Studium Oficerskiego.
Studium Oficerskie SG zostało określone jako wyższy kurs kształcenia kandydatów na oficerów Straży Granicznej, w formie studiów po-dyplomowych w systemie stacjonarnym oraz zaocznym.
O przyjęcie do Studium ubiegać się mogli funkcjonariusze Straży Granicznej będący w okresie służby przygotowawczej i stałej, legitymujący się dyplomami wyższych uczelni.
Nauka w Studium trwała 7 miesięcy. Podstawowym celem kształcenia specjalistycznego było wszechstronne przygotowanie funkcjonariuszy Straży Granicznej pod względem wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych do samodzielnego wykonywania obowiązków określonych dla stanowisk oficerskich w Straży Granicznej.
Zawarte w programie treści nauczania realizowane były poprzez na-stępujące przedmioty:
- Etyka zawodowa,
- Historia straży granicznej,
- Kontrola ruchu granicznego,
- Czynności operacyjno-rozpoznawcze,
- Organizacja i kierowanie ochroną granicy,
- Prawo graniczne,
- Zabezpieczenie działań granicznych,
- Wybrane zagadnienia z kryminalistyki i kryminologii,
- Terenoznawstwo,
- Wstęp do prawoznawstwa,
- Prawo karne skarbowe,
- Prawo karne materialne,
- Prawo wykroczeń,
- Prawo karne procesowe,
- Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego,
- Prawo celne i dewizowe,
- Podstawy informatyki i łączności,
- Organizacja działań SG w sytuacjach szczególnych,
- Musztra i regulaminy SG,
- Szkolenie strzeleckie,
- Wychowanie fizyczne,
- Ochrona praw człowieka.[6]
W zdecydowanej większości zajęcia realizowane były w formie wykładów, seminariów i ćwiczeń w gabinetach. Bardzo mało zajęć miało charakter praktycznego działania, zdobywania umiejętności i nawyków.
W 1993 r. nastąpiła kolejna zmiana koncepcji systemu kształcenia funkcjonariuszy SG. Podstawowym założeniem nowego systemu było objęcie wszystkich funkcjonariuszy przyjmowanych do służby przygotowawczej szkoleniem na trzech poziomach:
1) szkolenie podstawowe;
2) szkolenie specjalistyczne;
3) kształcenie kandydatów na oficerów.
Szkolenie podstawowe trwało w początkowym okresie 9 miesięcy, z czego 3 miesiące to szkolenie teoretyczne realizowane w ośrodkach szkolenia i 6 miesięcy praktyki w macierzystych oddziałach. W późniejszym czasie szkolenie to zostało skrócone do 1,5 miesiąca. Szkoleniem tym mają być objęci wszyscy funkcjonariusze przyjęci do służby przygotowawczej. Zwolnieni ze szkolenia podstawowego są funkcjonariusze, którzy odbyli służbę kandydacką w Straży Granicznej,
Szkolenie specjalistyczne podzielone zostało na dwa etapy z czego:
I. Etap – obejmował szkolenie z zakresu programu Szkoły Podoficerskiej.
Szkolenie w trybie stacjonarnym trwało 5 miesięcy.
II. Etap – obejmował szkolenie z zakresu programu Szkoły Chorążych i trwał 4 miesiące.
Przeszkolenie w I etapie lub w II etapie i uzyskanie pozytywnych wyników z egzaminów końcowych dawało możliwość przełożonym w macierzystych jednostkach do mianowania absolwentów na podoficerski lub wystąpienia z wnioskiem do Komendanta Głównego SG o mianowanie na pierwszy stopień w korpusie chorążych.
Kształcenie kandydatów na oficerów posiadających wykształcenie wyższe realizowane było w ramach 7-miesięcznego Studium Oficerskie-go. Kandydatów na Studium Oficerskie należało rekrutować spośród funkcjonariuszy służby stałej, a więc z co najmniej trzyletnim stażem służby w Straży Granicznej. Kształcenie kandydatów na oficerów nie posiadających wykształcenia wyższego odbywa się na bazie Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie i Centrum Szkolenia SG w Kętrzynie. Kandydaci na wyższe studia zawodowe muszą być funkcjonariuszami służby stałej.
W 1996 r. nastąpiła kolejna reorganizacja systemu szkolenia na II i III poziomie. W zamian za kursy podoficerskie i chorążackie, wprowadzone zostało Studium Straży Granicznej, w którym obowiązują dwa etapy szkolenia. I etap trwa 5 miesięcy, z czego 4 miesiące realizowane są w ośrodkach szkolenia i jeden miesiąc praktyki w macierzystych jednostkach SG. Ukończenie tego etapu uwieńczone jest mianowaniem słuchaczy na pierwszy stopień podoficerski. II etap trwa 4 miesiące i realizowany jest w ośrodkach szkolenia. Ukończenie II etapu Studium Służby Granicznej jest podstawą do mianowania na stopień młodszego chorążego.
Studium Oficerskie zostało przedłużone do 12 miesięcy, z czego 3 miesiące przeznaczone są na praktykę zawodową odbywaną przez słuchaczy w macierzystych jednostkach, w trakcie trwania kursu. Kandydaci do Studium Oficerskiego mogą być funkcjonariuszami w służbie przygotowawczej. Warunkiem przyjęcia jest odbycie przeszkolenia podstawowego.
W 1999 r. nastąpiły kolejne zmiany w strukturze organizacyjnej Centrum Szkolenia SG, gdyż dotychczasowy układ organizacyjny okazał się niewydolnym w stosunku do przeprowadzonych zmian w systemie kształcenia, jak i w programach kształcenia.
W Straży Granicznej założenia programowe uległy radykalnej zmianie. Zmienił się przede wszystkim charakter formacji. To z kolei pociągnęło konieczność nie tyle reorganizacji, co przebudowy systemu kształcenia. Przyjęto system kształcenia kursowego – podobnie jak w Straży Granicznej okresu przedwojennego. Zredukowano do minimum elementy szkolenia wojskowego wprowadzając w to miejsce w dużo większym zakresie zagadnienia prawa, języków obcych, przedmioty specjalistyczne. Jak wynika z analizy okresu od 1991 r. w dalszym ciągu następują bardzo częste zmiany systemu kształcenia i poszczególnych jego elementów. Świadczy to o tym, że Straż Graniczna nie ma jeszcze wypracowanego ostatecznego modelu przygotowywania kadr dla potrzeb ochrony granicy państwowej i nadal trwają poszukiwania najbardziej optymalnych rozwiązań.[7]
1 Ustawa z dn. 12.10.1990 r. o Straży Granicznej (Dz.U. nr 78, poz. 462 z późn. zm.).
2 Ibidem.
3 Ramowy program kształcenia elewów Podoficerskiej Szkoły Zawodowej Straży Gra-nicznej, Kętrzyn 1991.
4 Ramowy program szkolenia kadetów szkoły Chorążych Straży Granicznej, Kętrzyn 1991.
5 Ramowy program kształcenia podchorążych Straży Granicznej (II, III i IV rok), Kętrzyn 1991.
6 Ramowy program i plan studiów Studium Oficerskiego Centrum Szkolenia Straży Gra-nicznej, Kętrzyn 1992.
7 Ibidem.
Masłoń Andrzej; Ewolucja systemu kształcenia funkcjonariuszy Straży Granicznej na przestrzeni 10 lat, w: Problemy Ochrony Granic. Biuletyn nr 16 (2001), s. 19 - 27.
DUSZPASTERSTWO W STRAŻY GRANICZNEJ NA TLE DUSZPASTERSTWA W BUNDESGRENZSCHUTZU
Ostatnie lata obfitowały w kontakty służbowe pomiędzy funkcjona-riuszami polskiej Straży Granicznej i funkcjonariuszami niemieckiej Federalnej Straży Granicznej (BGS). „Twinningi”, spotkania robocze, udział w konferencjach organizowanych przez dwie strony oraz osobiste kontakty funkcjonariuszy zaowocowały lepszym poznaniem struktur, zadań oraz specyfiki służby w obu formacjach.
Z dobrodziejstwa dwustronnych spotkań skorzystało także duszpa-sterstwo katolickie w Straży Granicznej. Dwóch kapelanów Straży Granicznej (ks. kpt. R. Rozdeba i ks. mjr Z. Kępa) uczestniczyło wraz z kilkoma funkcjonariuszami Straży Granicznej w konferencji dotyczącej zagadnień etycznych w służbie granicznej, która odbyła się w Sankt Au-gustin koło Bonn w dniach 18-22 czerwca 2001. Uczestnicy tej konferencji otrzymali w darze publikacje niemieckojęzyczne, które umożliwiły zapoznanie się z duszpasterstwem w Federalnej Straży Granicznej, zwłaszcza duszpasterstwem prowadzonym przez Kościół ewangelicko-augsburski. Najważniejsze publikacje zostały omówione w dwóch recenzjach zamieszczonych na łamach „Problemów ochrony granic”[1].
W obecnym roku (2002 r.) dzięki uprzejmości ks. prałata Patricka Boland, katolickiego dziekana Federalnej Straży Granicznej w Lubece (Lűbeck) duszpasterstwo katolickie w Straży Granicznej otrzymało kopię „Porozumienia w sprawie katolickiego duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej”, które określa podstawy prawne funkcjonowania posługi duszpasterskiej w niemieckiej formacji granicznej oraz artykuł autorstwa Rudolfa Seiler pt. „Die Seelsorge im Bundesgrenzschutz” zamieszczony w „Handbuch des Staatskirchenrechts der Bundesrepublik Deutschland”[2].
Powyższe publikacje pozwalają na porównanie podstaw prawnych, struktur duszpasterskich, zadań i sposobów ich realizacji przez duszpasterstwa w obu formacjach granicznych.
Ścisła współpraca polskiej Straży Granicznej z niemiecką Federalną Strażą Graniczną umożliwi w przyszłości wspólne przedsięwzięcia duszpasterskie. Stanie się to możliwe tylko wtedy, gdy lepiej poznamy specy-fikę działania duszpasterstwa w obu krajach.
Podstawy prawne działalności duszpasterskiej w Niemczech i w Polsce Duszpasterstwa w Straży Granicznej i w Federalnej Straży Granicz-nej pod wieloma względami są do siebie podobne, ale też znacznie różnią się od siebie. Podobieństwa wynikają przede wszystkim z tego, iż w obu formacjach mamy do czynienia z działalnością Kościoła katolickiego[3]. Różnice związane są z różnymi zewnętrznymi uwarunkowaniami działalności duszpasterskiej, z różną mentalnością, nieco odmienną kulturą i doświadczeniami historycznymi.
Federalna Straż Graniczna (Bundesgrenzschutz), formacja zajmująca się ochroną granic, powstała w Niemieckiej Republice Federalnej (NRF) 28 maja 1951 r.[4] Pod koniec 1952 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych RFN wystosowało prośbę do zwierzchników dwóch chrześcijańskich wyznań: Kościoła katolickiego i Kościoła ewangelicko-augsburskiego o objęcie troską duszpasterską funkcjonariuszy tej formacji i prowadzenie zajęć z etyki zawodowej w tej formacji[5]. Dwaj duchowni, po jednym z każdego wyznania, zamieszkali w Hanowerze i byli do dyspozycji do-wództwa Federalnej Straży Granicznej.
Regulacji prawnych dokonano w 1965 r. Duszpasterstwo w Fede-ralnej Straży Granicznej opiera się na dwóch porozumieniach, które ko-ścioły zawarły z kierownictwem tej formacji. 12 sierpnia 1965 r. zostało podpisane „Porozumienie w sprawie ewangelickiego duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej”[6] oraz „Porozumienie w sprawie katolic-kiego duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej”[7].
W przypadku porozumienia dotyczącego duszpasterstwa katolickiego układającymi się stronami były: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Niemiec reprezentowane przez ministra spraw wewnętrznych Niemiec Hermanna Hőcherl oraz Episkopat niemiecki reprezentowany przez kardynała Josepha Frings.
Porozumienie zostało podpisane po zaaprobowaniu treści porozumienia przez Nuncjaturę Apostolską w Niemczech, reprezentującą Stolicę Apostolską.
Straż Graniczna została powołana do życia 16 maja 2001 r.[9] W la-tach 1991-1993 posługę duszpasterską w tej formacji spełniali miejscowi duszpasterze lub kapelani MON (Kętrzyn, Lubań, Nowy Sącz)[10]. Posługa ta odbywała się za zgodą komendantów poszczególnych oddziałów Stra-ży Granicznej. Posługa ta była zazwyczaj okazjonalna.
Za oficjalną datę powstania duszpasterstwa w Straży Granicznej na-leży uznać dzień 30 czerwca 1993 r., kiedy to Biskup Polowy Sławoj L. Głódź wydał dekret powierzający opiekę duszpasterską nad słuchaczami, pracownikami i ich rodzinami Centrum Szkolenia Straży Granicznej w Kętrzynie ks. kpt. Kazimierzowi Tuszyńskiemu[11]. Komendant główny Straży Granicznej wydał stosowne dokumenty mianujące pierwszego kapelana Straży Granicznej funkcjonariuszem służby stałej[12].
Podobnie jak w przypadku Federalnej Straży Granicznej pomiędzy ustanowieniem kapelanów a powstaniem regulacji prawnych w sprawach duszpasterstwa w postaci porozumienia upłynęło nieco czasu. „Po-rozumienie Komendanta Głównego Straży Granicznej i Biskupa Polowego Wojska Polskiego w sprawie organizacji katolickiego duszpasterstwa w Straży Granicznej” zostało podpisane i weszło w życie w dniu 10 mar-ca 1995 r.
Porozumienie to (w dalszej części artykułu będziemy je oznaczać skrótem Poroz. SG) obejmuje osiem paragrafów. W dwóch paragrafach (§ 3 i § 4) wyszczególniono punkty.
Porównując dwa porozumienia (Verein. BGS i Poroz. SG) zauwa-żamy:
1) podobieństwo wyrażające się:
a) w istnieniu pewnego okresu czasu działania duszpasterstw bez szczegółowych regulacji;
b) w pragnieniu uporządkowania spraw dotyczących duszpasterstwa katolickiego dwóch zainteresowanych stron: Kościoła katolickiego i państwa;
2) różnice wyrażające się:
a) w pozycji i randze osób reprezentujących Państwo i Kościół (Ve-rein. BGS – przewodniczący Katolickiego Episkopatu Niemiec – minister spraw wewnętrznych Niemiec; Poroz. SG – Biskup Polowy – komendant główny Straży Granicznej);
b) w charakterze zapisów porozumienia (Verein. BGS – określenie szczegółów związanych z funkcjonowaniem duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej; Poroz. SG – ogólne postano-wienia bez określenia szczegółów funkcjonowania duszpaster-stwa w Straży Granicznej).
Każda instytucja, aby mogła realizować swój cel, potrzebuje struktur organizacyjnych. Struktury te nie są ustalone raz na zawsze, lecz podlegają ciągłej ewolucji[13]. Konieczność zmian w Federalnej Straży Granicznej nastąpiła po zjednoczeniu RFN i NRD, ostatnie zaś zmiany spowodował układ z Schengen (1995 r.). W 1966 r. powstały tzw. inspekcje, które stały się podstawowym miejscem pełnienia służby dla funkcjonariuszy tejże formacji.
Proces ciągłych przemian przeżywa Straż Graniczna. W 2002 r. dokonuje się gruntowna zmiana struktur, od Komendy Głównej Straży Granicznej po placówki graniczne.
Duszpasterstwo w formacjach granicznych by mogło realizować zakładane cele potrzebuje także struktur organizacyjnych. Działalność ko-ścielna nie może być prowadzona chaotycznie, lecz musi się odbywać w sposób uporządkowany zachowując elastyczność na zaistniałe wydarzenia[14].
Struktury duszpasterskie w Federalnej Straży Granicznej zostały nakreślone w Porozumieniu w sprawie katolickiego duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej”.
Z ramienia Kościoła duszpasterstwem w niemieckiej formacji granicznej kieruje tzw. pełnomocnik dla duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej (Beauftragter für die Seelsorge im Bundesgrenzschutz). Pełnomocnik jest kompetentny we wszystkich sprawach mających związek z duszpasterstwem w Federalnej Straży Granicznej [Verein. BGS § 3 (1)]. Jest on niezależny od władzy państwowej i ma pozycję porównywalną do biskupa polowego[15]. Pełnomocnika mianuje episkopat niemiecki w porozumieniu z ministrem spraw wewnętrznych [Verein. BGS § 3 (3)]
1. Kierowanie duszpasterzami Federalnej Straży Granicznej w spełnia-niu misji duszpasterskiej.
2. Wydawanie wytycznych, w porozumieniu z ministrem spraw we-wnętrznych, odnośnie działalności duszpasterzy Federalnej Straży Granicznej; koordynowanie działalności duszpasterskiej kapelanów z duszpasterstwem ogólnym oraz kontrola realizacji tych wytycznych.
3. Współdziałanie z ministrem spraw wewnętrznych w zakresie konstruowania planów całorocznego szkolenia w zakresie zagadnień etyczno-zawodowych.
4. Wysuwanie propozycji tematów i sposobu ich realizacji dla duszpasterzy Federalnej Straży Granicznej w obszarze etyczno-zawo-dowego wychowania.
5. Przeprowadzanie kościelno-służbowych odpraw dla duszpasterzy Federalnej Straży Granicznej.
6. Religijne pisma dla duszpasterstwa granicznego.
Porozumienie w sprawie duszpasterstwa katolickiego w Federalnej Straży Granicznej wymienia trzy kategorie duszpasterzy różniących się posiadanymi kompetencjami. Są nimi: dziekan Straży Granicznej, tzw. pro-boszczowie okręgowi (Grenzschutzoberfarrer) oraz proboszczowie Straży Granicznej [Verein. BGS § 4 (1) 1-3]. Przyjęto, że duszpasterzy katolickich będących na pełnym etacie będzie dziewięciu [Verein. BGS § 4 (2)].
Dziekan Federalnej Straży Granicznej jest mianowany przez ministra spraw wewnętrznych na wniosek pełnomocnika dla duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej. Sprawuje on nadzór służbowy nad duszpasterzami granicznymi, ale równocześnie pełni obowiązki tzw. proboszcza okręgowego oddziału Straży Granicznej (Grenzschutzkomman-do) [Verein. BGS § 5 (1)]. Porozumienie daje mu prawo bezpośredniego kontaktu z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych w sprawach służbo-wych [Verein. BGS § 5 (2)].
Porozumienie wymienia sześć specyficznych zadań dziekana Fede-ralnej Straży Granicznej [Verein. BGS §5 (4) 1-6][17], którymi są:
1. Koordynacja działalności duszpasterskiej w Federalnej Straży Granicznej.
2. Doradzanie urzędom Federalnej Straży Granicznej w sprawach związanych z duszpasterstwem i z wychowaniem etyczno-zawodowym.
3. Nadzór służbowy nad duszpasterstwem w Federalnej Straży Granicznej i kontrola nad realizacją wytycznych pełnomocnika dla duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej.
4. Doradzanie duszpasterzom Federalnej Straży Granicznej w sprawach związanych z ich działalnością, przekazywanie potrzebnych im do-kumentów oraz odpowiednie ich instruowanie.
6. Objęcie duszpasterską troską osób zajmujących samodzielne stano-wiska służbowe nie przyporządkowanych do konkretnych jednostek organizacyjnych Federalnej Straży Granicznej[18].
Proboszczowie okręgowi Straży Granicznej stanowią kolejne ogni-wo w strukturze duszpasterskiej niemieckiej formacji granicznej. Ich zadaniem jest pełnienie nadzoru służbowego nad podporządkowa-nymi im proboszczami Straży Granicznej oraz duszpasterzami pomocni-czymi w sprawach powierzonych im przez dziekana Federalnej Straży Granicznej.
Ostatnią wymienioną przez porozumienie kategorią duszpasterzy Federalnej Straży Granicznej są proboszczowie. Zostali oni usytuowani przy dowództwie jednostek oraz przy dowództwie szkół.
Duszpasterstwo w Federalnej Straży Granicznej pod względem ko-ścielno-prawnym jest tzw. duszpasterstwem grupowym. Obejmuje ono funkcjonariuszy tejże formacji. Członkowie rodzin nie przynależą do tego kręgu, którymi z tytułu niemieckiego kościelnego prawa mają się troszczyć duszpasterze Straży Granicznej. Poszczególni wierni objęci duszpasterstwem w Federalnej Straży Granicznej przynależą w dalszym ciągu wyłącznie do ich parafii miejsca. Ten fakt decyduje o najważniej-szej różnicy, jaka zachodzi w Niemczech pomiędzy duszpasterstwem w Federalnej Straży Granicznej a duszpasterstwem w wojsku niemieckim[19].
Dziekan Straży Granicznej
Instytucje Dziekana Straży Granicznej jak też kapelanów Straży Granicznej zostały określone w aspekcie cywilno-prawnym i kościelno-prawnym (Porozum. SG § 3 p.1-2). Komendant główny Straży Granicznej miał określić zasady funkcjonowania Dekanatu Straży Granicznej, nazwanego w dokumencie „Dekanatem Ordynariatu Polowego Straży Granicznej” oraz zakres obowiązków służbowych Dziekana i kapelanów Straży Granicznej. W praktyce ustalono, że zakres obowiązków kapelana określa komendant tego oddziału Straży Granicznej, do którego kapelan został przyporządkowany.
Wspomniane wyżej porozumienie odnośnie obowiązków duszpa-sterskich Dziekana i kapelanów Straży Granicznej odwołuje się do przepisów prawa kanonicznego (Porozum. SG § 3 p. 2).
Uprawienia i obowiązki dziekana zostały określone w kanonach 553-555 Kodeksu prawa kanonicznego. Dla naszych rozważań istotny jest kanon 555 tegoż kodeksu, który zawiera następujące postanowienia:
„§ 1. Oprócz uprawnień prawomocnie mu [tzn. dziekanowi – Z.K.] udzielonych przez prawo partykularne, dziekan ma obowiązek i prawo:
10 popierać i koordynować w ramach dekanatu wspólną działalność duszpasterską;
20 czuwać nad tym, by duchowni jego okręgu prowadzili życie odpowiadające ich stanowi i troskliwie wypełniali swoje obowiązki;
30 czuwać nad tym, by święte czynności były sprawowane zgodnie z przepisami liturgicznymi, by czystość i piękno kościoła i sprzętu liturgicznego, zwłaszcza w sprawowaniu i przechowywaniu Najświętszego
Sakramentu, były starannie utrzymywane; żeby księgi parafialne były starannie spisywane i należycie przechowywane, dobra kościelne prawidłowo administrowane, a budynek parafialny otoczony właściwą troską.
§ 2. Dziekan w powierzonym sobie dekanacie:
10 zabiega o to, żeby duchowni zgodnie z postanowieniami prawa partykularnego, uczestniczyli w określonym czasie w prelekcjach, spotkaniach teologicznych lub konferencjach, według postanowienia kan. 279, § 2;
20 troszczy się o dostarczenie pomocy duchowej prezbiterom swego okręgu; najbardziej zaś troszczy się o tych kapłanów, którzy znajdują się w trudniejszych okolicznościach lub przeżywają jakieś problemy.
§ 3. Dowiedziawszy się o poważnej chorobie proboszcza w swoim rejonie, dziekan winien zatroszczyć się o to, ażeby nie był on pozbawiony pomocy duchowej i materialnej, a w przypadku śmierci odprawiony był godny pogrzeb. Ma zatroszczyć się również o to, aby podczas choro-by lub śmierci nie zostały zabrane lub nie zaginęły księgi, dokumenty, sprzęt liturgiczny oraz inne przedmioty należące do kościoła.
§ 4. Dziekan ma obowiązek wizytować parafie swojego rejonu w sposób określony przez biskupa diecezjalnego”.
Kodeks prawa kanonicznego w kan. 555 wspomina o rozporządze-niach partykularnych dotyczących dziekana. W przypadku Ordynariatu Polowego takim aktem kościelno-prawnym jest Instrukcja Biskupa Polowego o strukturze duszpasterskiej Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego (w dalszej części artykułu będzie cytowana jako Instrukcja)[20].
W świetle tej instrukcji dziekana i w razie potrzeby wicedziekana mianuje Biskup Polowy na okres pięciu lat spośród kapelanów wojskowych (Instrukcja, art. 28). Biskup też może wcześniej usunąć z urzędu dziekana i wicedziekana na skutek słusznej przyczyny, według swojej oceny i decyzji (Instrukcja, art. 29).
Artykuł 30 tejże Instrukcji określa dodatkowe obowiązki dziekana, w stosunku do tych, które zostały wymienione w Kodeksie prawa kanonicznego. Dziekan jest zobowiązany:
a) troszczyć się o to, by proboszczowie wojskowi otaczali systematyczną troską duszpasterską wszystkie jednostki i bazy Wojska Polskiego na terenie dekanatu[21];
b) organizować raz na kwartał kongregacje dekanalne i im przewodniczyć; protokoły kongregacji dziekan przesyła do Kurii Biskupiej Ordynariatu Polowego;
c) przynajmniej raz w miesiącu kontaktować się z Biskupem Polowym lub Kurią Biskupią;
d) przesyłać dokładne sprawozdania z każdej przeprowadzonej wizytacji dziekańskiej; program wizytacji winien być ustalony z Biskupem Polowym lub Wikariuszem Generalnym oraz złożony w Kurii Bisku-piej;
e) utrzymywać ścisły kontakt z dowództwem wojskowym w sprawach duszpasterstwa wojskowego;
f) informować Kurię Biskupią o przygotowaniach ważniejszych uroczystości patriotyczno-religijnych w dekanacie;
g) informować Kurię Biskupią o każdej swojej nieobecności trwającej ponad dwa dni.
Artykuł 31 Instrukcji Biskupa Polowego określa wyraźnie sprawy będące poza zasięgiem kompetencji dziekana. Otóż dziekani bez wyraź-niej zgody Biskupa Polowego lub Wikariusza Generalnego nie mogą:
a) dokonywać poświęceń kościołów, kaplic, izb modlitwy oraz cmentarzy;
b) załatwiać jakichkolwiek spraw dotyczących Ordynariatu Polowego z przedstawicielami innych Ordynariatów Polowych;
c) podejmować decyzji związanych z inwestycjami ze strony Wojska Polskiego w sprawach remontowych i budowlanych;
d) organizować grupowych wyjazdów zagranicznych;
e) zawierać umów w sprawie użytkowania kościołów diecezjalnych i zakonnych.
Kapelani Straży Granicznej
Porozumienie zawarte pomiędzy komendantem głównym Straży Granicznej i Biskupem Polowym ustala, że obowiązki kapelanów Straży Granicznej określają przepisy prawa kanonicznego (Porozum. SG, § 3, 2). Kanon 569 Kodeksu prawa kanonicznego wspomina, że „pozycja kapelanów wojskowych jest regulowana specjalnymi ustawami”. Tymi odrębnymi ustawami są Konstytucja Apostolska na temat ordynariatów wojskowych Spirituali Militum Curae Jana Pawła II z dnia 21 kwietnia 1986 r.[22] oraz wspomniana już wcześniej Instrukcja Biskupa Polowego. Dokumenty kościelno-prawne pod pojęciem kapelana rozumieją zarów-no dziekana jak też proboszczów parafii wojskowych, wikariuszy parafialnych oraz kapelanów, nie będących proboszczami, kierujących tzw. ośrodkami duszpasterstwa nieparafialnego (Instrukcja, VI-VII).
W Straży Granicznej występują zarówno kapelani – proboszczowie jak też kapelani nie będącymi proboszczami, kierujący tzw. ośrodkami duszpasterstwa nieparafialnego[23].
Obowiązki proboszczów określa szczegółowo Kodeks prawa kano-nicznego w kanonach 515-544. Do kapelanów – proboszczów Straży Granicznej oprócz powyższych postanowień prawa kanonicznego odno-szą się zapisy Instrukcji Biskupa Polowego. Według artykułu 36 tejże Instrukcji proboszcz wojskowy (a więc także proboszcz Straży Granicznej w stosunku do powierzonych sobie funkcjonariuszy) powinien:
a) troszczyć się o to, by żołnierze w jednostkach wojskowych na terenie powierzonej mu parafii mieli zapewnioną opiekę duszpasterską, a szczególnie uczestnictwo we Mszy św. w niedziele i święta, udział w regularnej katechezie oraz możliwość indywidualnego spotkania z kapelanem wojskowym;
b) współpracować z dowództwem wojskowym dla skoordynowania prac duszpasterskich z planami zajęć żołnierzy;
c) szczególną troską duszpasterską otoczyć kadrę oficerską, rodziny wojskowych oraz emerytowanych oficerów Wojska Polskiego i ich rodziny;
d) organizować i odpowiednią troską otoczyć kościół i kaplice woj-skowe oraz Izby Modlitwy;
e) składać wizytę duszpasterską w rodzinach wojskowych zamieszka-łych na terenie jednostek wojskowych oraz także poza terenem woj-skowym, jeżeli rodzina o to prosi;
f) składać regularnie meldunki do Kurii Polowej na temat przeprowa-dzonych oraz przygotowywanych zadań duszpasterskich;
g) w sprawach duszpasterskich stosować się do ustaleń podejmowa-nych podczas kongregacji dekanalnych.
W strukturach duszpasterskich Straży Granicznej znajdują się także ośrodki duszpasterstwa parafialnego. Artykuł 46 Instrukcji Biskupa Polowego określa, że przez ośrodki duszpasterstwa nieparafialnego rozumie się określone obszary na terenie parafii wojskowej, które ze względu na specyficzne okoliczności powierzone zostają pieczy duszpasterskiej wła-snego kapelana, nie będącego jednak proboszczem wojskowym i nie prowadzącego ksiąg parafialnych. Obowiązki takich kapelanów oraz ich podległość wobec kapelanów – proboszczów danego terenu i zasady współpracy z nimi określa Biskup Polowy (Instrukcja, art. 48).
Kto przynależy do duszpasterstwa Straży Granicznej? W związku z tym, że duszpasterstwo to zostało umiejscowione w strukturach Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego ma zastosowanie następujące rozporządzenie Statutu Ordynariatu Wojskowego czyli Polowego[24]:
„Do Ordynariatu Polowego należą katolicy:
a) żołnierze zawodowi, ich współmałżonkowie, dzieci, także pełnolet-nie, o ile mieszkają w domu rodziców oraz dzieci i krewni zamiesz-kujący razem z nimi;
b) żołnierze w czynnej służbie wojskowej (niezawodowi), w czasie pełnienia tej służby;
c) pracownicy cywilni, zatrudnieni na stałe w jednostkach (instytu-cjach) wojskowych oraz w domach prywatnych osób pełniących za-wodową służbę wojskową;
d) uczniowie szkół wojskowych;
e) zatrudnieni lub przebywający w szpitalach wojskowych, w domach starców i podobnych instytucjach wojskowych;
f) członkowie instytutów zakonnych i wierni świeccy zatrudnieni na stałe przez Ordynariusza Polowego lub za jego zgodą.”
W sensie powyższych rozważań: tam, gdzie mowa o żołnierzach zawodowych – należy widzieć funkcjonariuszy Straży Granicznej, tam gdzie mowa o jednostkach (instytucjach) wojskowych – oddziały (insty-tucje) Straży Granicznej; tam gdzie mowa o szkołach wojskowych – szkoły Straży Granicznej.
Za przynależnością do duszpasterstwa Straży Granicznej zarówno funkcjonariuszy zawodowych Straży Granicznej, pracowników cywilnych, ich najbliższych osób z rodziny, funkcjonariuszy służby kandydac-kiej, emerytów i rencistów przemawia także praktyka Kurii Polowej udzielająca dyspens od przeszkód małżeńskich takim osobom.
Porównując struktury duszpasterskie w Federalnej Straży Granicz-nej oraz w Straży Granicznej zauważamy najważniejsze różnice:
- Duszpasterstwo Straży Granicznej zostało włączone w struktury Or-dynariatu Polowego, natomiast duszpasterstwo w Federalnej Straży Granicznej tworzy struktury niezależne od duszpasterstwa wojskowego.
- W Federalnej Straży Granicznej duszpasterz sprawuje opiekę wyłącznie nad funkcjonariuszami zawodowymi, którzy pod względem jurysdykcyjnym przynależą w dalszym ciągu wyłącznie do parafii miejsca, natomiast w Straży Granicznej kapelan posiada jurysdykcję zarówno względem funkcjonariuszy zawodowych, służby kandydackiej, pracowników cywilnych zatrudnionych w Straży Granicznej, członków najbliższej rodziny funkcjonariuszy i pracowników cywilnych, emerytów i rencistów tejże formacji.
- Dziekan Federalnej Straży Granicznej przyporządkowany jest pod względem służbowym do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, na-tomiast dziekan Straży Granicznej do Komendy Głównej Straży Granicznej.
- W Niemieckiej Federalnej Straży Granicznej istnieje specyficzna struktura w postaci tzw. proboszcza okręgowego, zaś w Straży Gra-nicznej specyfiką są kapelani, nie będący proboszczami, kierujący ośrodkami duszpasterskimi.
Duszpasterstwo w Federalnej Straży Granicznej i w Straży Granicznej wobec edukacji etycznej
Drugim istotnym zadaniem kapelanów w Federalnej Straży Gra-nicznej obok duszpasterstwa jest prowadzenie zajęć z etyki zawodowej. W porozumieniu zawartym pomiędzy Kościołem katolickim w Niemczech a ministrem spraw wewnętrznych Niemiec zagadnieniom etycznym poświęcono § 7 „Współdziałanie przy etyczno-zawodowym wychowa-niu”.
W porozumieniu tym wspomniano, że „etycznozawodowe wycho-wanie funkcjonariuszy w Federalnej Straży Granicznej jest częścią ogólnego wychowania i oparte jest na podstawach chrześcijańskiego stylu życia”[25]. Zajęcia z etyki zostały określone jako zajęcia służbowe. Mają się one odbywać co miesiąc, w wymiarze dwóch godzin i mają być zajęcia-mi obowiązkowymi
Porozumienie zawiera zapis: „Duszpasterze Federalnej Straży Gra-nicznej współdziałają przy etyczno-zawodowym wychowaniu i prowadzą etyczno-zawodowe zajęcia jak dotąd” [Porozum. BGS, § 7 (2)]. R. Sei-ler, we wspomnianym już artykule „Die Seelsorge im Bun-desgrenzschutz” zamieścił następujący komentarz: „Szkolenia etyczno-zawodowe nie znajdują się wyłącznie w rękach duszpasterstwa. Nie tylko kierownictwo jednostki, lecz także duszpasterze Federalnej Straży Granicznej są kompetentni do prowadzenia tych szkoleń, chociaż w praktyce szkolenie prowadzone jest przeważnie przez duszpasterzy”[26].
Podczas zajęć etyczno-zawodowych nie są rozważane tzw. zagad-nienia konfesyjne. Zagadnieniom konfesyjnym duszpasterz może poświęcić czas podczas innych spotkań, które nie są obowiązkowe, w wymiarze jednej godziny raz na dwa tygodnie. Na marginesie warto wspomnieć, że Porozumienie daje funkcjonariuszom prawo do osobistej roz-mowy z duszpasterzem, jak też do udziału przynajmniej raz w miesiącu w nabożeństwie [Porozum. BGS, § 8 (2)].
Duszpasterstwa katolickie i ewangelickie działające w Federalnej Straży Granicznej w ciągu ponad 35 lat działalności etyczno-zawodowej wypracowały swoiste treści i metody. Doświadczenia w tej dziedzinie zostały opisane w dwóch publikacjach wspomnianych wcześniej: Beruf-sethik heute. Leitlinien für den Bundesgrenzschutz oraz Berufsethik-Glaube-Seelsorge. Evangelische Seelsorge im Bundesgrenzschutz Poli-zei des Bundes.
W Porozumieniu Komendanta Głównego Straży Granicznej i Biskupa Polowego Wojska Polskiego nie wspomniano o zajęciach z etyki zawodowej ani też nie określano form i częstotliwości spotkań kapelana z osobami pracującymi w Straży Granicznej.
Porozumienie zawiera ogólny zapis, że „Komendant Główny Straży Granicznej zobowiązuje się do stworzenia warunków zapewniających możliwość swobodnego dostępu funkcjonariuszom i pracownikom cywilnym Straży Granicznej, a także członkom ich rodzin, do posługi dusz-pasterskiej” (Porozum. SG, § 2).
W Straży Granicznej nie istnieją takie formy i sposoby edukacji etyczno-zawodowej jak w Federalnej Straży Granicznej. Zajęcia etyczno-zawodowe prowadzone są jedynie w szkołach Straży Granicznej (CS SG w Kętrzynie, w COS SG w Koszalinie, w Ośrodku Tresury Psów Służbowych w Lubaniu). Wątki etyczne przewijają się natomiast w innego rodzaju spotkaniach kapelanów z funkcjonariuszami Straży Granicznej.
Publikacje dotyczące zagadnień etycznych w Straży Granicznej pu-blikują wydawnictwa Centrum Szkolenia Straży Granicznej w Kętrzynie i Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej w Koszalinie. Niektóre z nich zamieszczone są także na stronie internetowej Parafii Straży Gra-nicznej św. Mateusza Ewangelisty w Kętrzynie[27].
Kryteria naboru i służby kapelanów w niemieckiej Federalnej Straży Granicznej i w polskiej Straży Granicznej
Duszpasterze w niemieckiej Straży Granicznej są powoływani, za-szeregowani, przenoszeni, delegowani i odwoływani przez ministra spraw wewnętrznych na wniosek pełnomocnika do spraw duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej [Verein. BGS, § 13 (1)]. Porozu-mienie zobowiązuje ministra spraw wewnętrznych do uzgadniania spraw personalnych duszpasterzy BGS-u ze wspomnianym wyżej pełnomocni-kiem [Verein. BGS, § 13 (2)].
Kandydaci na kapelanów tej formacji muszą spełniać trzy wymaga-nia [Verein. BGS, § 12 (1) 1-3]:
1) posiadać ukończone przynajmniej trzyletnie studia teologiczne w niemieckiej państwowej wyższej szkole, w niemieckiej kościelno-akademickiej uczelni lub na papieskiej akademii w Rzymie;
2) posiadać uprawnienia do wykonywania urzędu proboszcza w jakiejś diecezji;
3) posiadać przynamniej trzyletni staż w pracy duszpasterskiej.
Pierwsze i trzecie wymaganie w wyjątkowych przypadkach można pominąć [Verein. BGS, § 12 (2)].
Pierwsze trzy miesiące po przyjęciu kapelana do służby są traktowane jako okres próbny. Kontrakty są podpisywane na okres czasu od 6 do 8 lat. Czas służby może być przedłużony [Verein. BGS, § 13 (3);
4). Wypowiedzenie bez dotrzymania terminu zakończenia kontraktu może mieć miejsce w dwóch przypadkach; wtedy, gdy:
1) pełnomocnik dla duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej lub kompetentny biskup miejsca odwoła duszpasterza z pracy w Fede-ralnej Straży Granicznej i powierzy mu inne zadania w służbie Ko-ścioła;
2) duszpasterz niemieckiej Straży Granicznej zostanie pozbawiony ju-rysdykcji kościelnej lub też zostanie dyscyplinarno- prawnie pozba-wiony urzędu.
W Straży Granicznej zgodnie z § 5 Porozumienia nawiązanie i rozwiązanie stosunku służbowego Dziekana i kapelanów Straży Gra-nicznej następuje decyzją komendanta głównego Straży Granicznej zgod-nie z przepisami Ustawy o Straży Granicznej z dnia 12 października 1990 r., po uprzednim uzgodnieniu kandydatury z Biskupem Polowym.
Kandydat na kapelana Straży Granicznej, poza spełnieniem warun-ków określonych przez prawo kościelne, musi przejść całą procedurę przewidzianą dla osób ubiegających się o przyjęcie do Straży Granicznej, łącznie z badaniami psychofizjologicznymi. Po przyjęciu do Straży Gra-nicznej kapelan jest zobowiązany ukończyć kurs podstawowy. Aby otrzymać stopień oficerski przewidziany dla etatu kapelana musi on ukończyć kurs oficerski.
W Straży Granicznej mamy do czynienia z zupełnie innym syste-mem awansowania kapelanów aniżeli w resorcie Ministerstwa Obrony Narodowej. Kapelani wojskowi nie są kierowani na kursy oficerskie, lecz otrzymują stopnie po krótkim przeszkoleniu wojskowym. Także w Federalnej Straży Granicznej nie wymaga się od kapelanów ukończenia szkoleń zawodowych, ale też kapelani niemieckiej formacji granicznej nie posiadają żadnego stopnia i nie noszą munduru. Mają oni status urzędnika państwowego.
Porozumienie określa, że wnioski w sprawach zaszeregowania, awansowania i wyróżniania kapelanów Straży Granicznej przedstawia Dziekan Straży Granicznej komendantowi głównemu Straży Granicznej (Porozum. SG, § 6).
W artykule podjęto rozważania na temat podstaw prawnych duszpa-sterstwa w niemieckiej Federalnej Straży Granicznej i polskiej Straży
Granicznej, struktur duszpasterskich w obu formacjach, stosunku do edukacji etycznej oraz kryteriów naboru i służby kapelanów. Zauważyć można liczne podobieństwa, ale też istotne różnice.
Okazało się, że duszpasterstwo w polskiej Straży Granicznej i duszpasterstwo w niemieckiej Federalnej Straży Granicznej tworzą dwie w miarę kompatybilne struktury. Cel obu duszpasterstw jest jeden: dobro człowieka pełniącego służbę w formacji granicznej. Cel ten osiągany jest za pomocą podobnych metod: edukacja etyczna, liturgia, rozmowy duszpasterskie. Duszpasterze w obu formacjach pełniący podobne urzędy kościelne (proboszcz, kapelan) posiadają odmienny status i przyporząd-kowanie do formacji.
2 Handbuch des Staatskirchenrechts der Bundesrepublik Deutschland, Zweite Auflage, Duncker & Humblot/Berlin (b.r.w.).
3 Podstawowymi dokumentami regulującymi działalność prawną, nauczycielską i liturgiczną Kościoła katolickiego są: Kodeks prawa kanonicznego (Codex iuris canonici auctoritate Joannie Pauli PP. II promulgatus – Kodeks prawa kanonicznego. Przekład polski za-twierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984, Pallotinum) oraz Katechizm Kościoła katolickiego (Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 1994, Pallotinum; Ka-techismus der katholischen Kirche, Műnchen 1993, Oldenbourg – Benno – Paulusverlag Veritas).
4 O działalności i zadaniach Federalnej Straży Granicznej informuje film: Bun-desgrenzschutz: dziś i jutro – gwarantem bezpieczeństwa, Lubeka 2001 (28, 30 minut). O strukturach i zadaniach tejże formacji pisał: J. Bogdan, Federalna Straż Graniczna Niemiec, „Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej”, Koszalin, nr 2 (2001), s. 24-38. Podstawowe wiadomości na temat Federalnej Straży Granicznej można znaleźć na stronie www.bundesgrenzschutz.de. Federalna Straż Graniczna dzieli się na pięć regionalnych Prezydiów, jedną Dyrekcję w Koblencji i jedną Szkołę Straży Granicznej w Lubece. Każde Prezydium obejmuje trzy inspekcje, którym podlega 98 inspekcji terytorialnych.
5 Federalna Straż Graniczna będąca formacją policyjną mogła nawiązać do tradycji dusz-pasterstwa policjantów, które powstało na początku lat dwudziestych XX wieku, po po-wstaniu tzw. Republiki Weimarskiej. Na temat tradycji duszpasterstwa policji w Niemczech patrz: ks. E. Wiszowaty, Duszpasterstwo policji, [w: ] Leksykon policyjny, pod W. Pływaczewski i G. Kędzierska, Szczytno 2001, s. 70-71.
6 Porozumienie w sprawie ewangelickiego duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicz-nej z dn. 12.08.1965 r. (Vereinbarung űber die evangelische Seelsorge im Bun-desgrenzschutz vom 12.08.1965).
7 Porozumienie w sprawie katolickiego duszpasterstwa w Federalnej Straży Granicznej z dn. 12.08.1965 r. (Vereinbarung űber die katholische Seelsorge im Bun-desgrenzschutz vom 12.08.1965).
9 Podstawowe wiadomości o Straży Granicznej można znaleźć w oprac. J. Sakowskiej-Bogusz i M. Szaciłło, Straż Graniczna II RP, b.m.w., b.r.w. oraz na stronie internetowej Komendy Głównej Straży Granicznej www.sg.gov.pl.
10 Duszpasterstwo Straży Granicznej kontynuuje tradycje opieki duszpasterskiej formacji granicznych II Rzeczypospolitej. Na temat duszpasterstwa formacji granicznych II RP patrz: Z.Kępa, Kapelani formacji granicznych II Rzeczypospolitej Polskiej, „Problemy ochrony granic”, Biuletyn CS SG nr 7, Kętrzyn 1998, s. 127-134; tenże, Duszpasterstwo batalionu szkolnego Korpusu Ochrony Pogranicza w Osowcu, „Problemy ochrony granic”, Biuletyn CS SG nr 9, Kętrzyn 1999, s. 149-156; tenże, Dziekan katolicki Kor-pusu Ochrony Pogranicza, „Problemy ochrony granic”, Biuletyn CS SG nr 10, Kętrzyn 1999, s. 143-152.
12 Patrz: Z. Kępa, Duszpasterstwo funkcjonariuszy Straży Granicznej w Kętrzynie, „Pro-blemy ochrony granic”, Biuletyn CS SG nr 16, Kętrzyn 2001, 88-94.
13 Na temat zmian strukturalnych w Federalnej Straży Granicznej patrz: Z. Kępa, Beruf-sethik – Glaube-Seelsorge…, op. cit., s. 190-195.
14 Struktury organizacyjne Kościoła katolickiego zostały określone w Kodeksie prawa kanonicznego w kanonach 330-572.
15 Patrz: R. Seiler, Die Seelsorge im Bundesgrenzschutz…, op. cit., s. 982.
16 „Der Beauftragte für die Seelsorge im Bundesgrenzschutz ist zuständig für alle kirchli-chen Angelegenheiten im Zusammenhang mit der Seelsorge im Bundes-grenzschutz. Hierzu gehören insbesondere: 1. Einführung der Grenzschutzseelsorger in ihr kirchliches Amt; 2. Erlass von Richtlinien im Benehmen mit dem Bundesminister des Innern über die Ausübung der Grenzschutzseelsorge und über ihre Koordinierung mit der allgemei-nen Seelsorge durch die Grenzschutzseelsorger; Überwachung der Durchführung dieser Richtlinien; 3. Mitwirkung bei der Aufstellung von Gesamt-jahresausbildungs- und Lehr-gangsplänen durch das Bundesministerium des Innern, soweit Fragen der berufsethi-schen Erziehung berührt werden, sowie bei den Plänen für die Gestaltung der berufs-ethischen Lehrgänge für katholische Polizeivollzugsbeamten durch das Bundesministeri-um des Innern; 4. Anregungen für die Auswahl und Gestaltung von Themen für Vorträ-ge der Grenzschutzseelsorger auf dem Gebiet der berufsethischen Erziehung; 5. Abhal-tung von kirchlichen Dienstbesprechungen der Grenzschutzseelsorger; 6. das religiöse Schrifttum für die Grenzschutzseelsorge” [Vereinbarung über die katholische Seelsor-ge im Bundesgrenzschutz, § 3 (1) 1-6].
17 „Der Grenzschutzdekan hat die Aufgabe: 1. auf Einheitlichkeit in der Tätigkeit der Grenz-schutzseelsorger hinzuwirken; 2. die Dienststellen des Bundesgrenzschutzes in grund-sätzlichen Fragen der Unterstützung der Seelsorge im Bundesgrenzschutz und der be-rufsethischen Erziehung zu beraten; 3. die Dienstaufsicht in kirchlichen Angelegenheiten über die Grenzschutzseelsorger auszuüben und die Einhaltung der vom Beauftragten für die Seelsorge im Bundesgrenzschutz aufgestellten Richtlinien zu überwachen; 4. die Grenzschutzseelsorger in der Ausübung ihres Dienstes zu beraten, ihnen die hierfür nö-tigen Unterlagen an die Hand zu geben und sie entsprechend zu unterweisen. 5. den Be-auftragten für Seelsorge im Bundesgrenzschutz zu beraten, in welchen besonderen Fäl-len in den einzelnen Grenzschutzstandorten zusätzlich Seelsorger mit Seelsorge im Bun-desgrenzschutz nebenamtlich zu betrauen sind (§ 4 Abs. 3), 6. die Seelsorge im Bun-desgrenzschutz bei Grenzschutzdienststellen zu regeln, die außerhalb von Grenzschutz-gruppenbereich liegen” – ibidem, § 5 (4) 1-6.
18 Verein. BGS § 5 (4) 6 ma zapis: „[Der Grenzschutzdekan hat die Aufgabe] ...die Seel-sorge im Bundesgrenzschutz bei Grenzschutzdienststellen zu regeln, die außerhalb von Grenzschutzgruppenbereich liegen”.
19 „Die Grenzschutzseelsorge wendet sich an die Polizeivollzugsbeamten im Bundesgrenz-schutz. Dazu wird man dem Sinn der Vereinbarung entsprechend auch die Dienstleis-tenden rechnen müssen, die keinen Beamtenstatus haben. Familien-angehörige gehören – anders als bei der Militärseelsorge – nicht zu dem betreuenden Kreis. Überhaupt fehlt es hier an besonderen Gemeinden oder Seelsorgebereichen. Grenzschutzseelsorge ist Gruppenseelsorge, wobei die einzelnen Betreuten weiterhin ausschließlich ihrer Ortskir-chengemeinde angehören. Darin liegt einer der wichtigsten Unterschiede zur Militärseel-sorge” – R. Seiler, Die Seelsorge im Bundes-grenzschutz…, op. cit., s. 983.
20 Instrukcja Biskupa Polowego o strukturze duszpasterskiej Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego, z dn. 7.12.1992.
21 W stosunku do Straży Granicznej w zapisie wspomnianego wyżej art. 30 należy widzieć jednostki organizacyjne Straży Granicznej
22 Tekst Konstytucji Apostolskiej na temat ordynariatów wojskowych Spirituali Militum Curae zamieszczono w Schematyzmie Ordynariatu Polowego 2000, Warszawa 2000, s. 535-540.
23 W 2002 r. w Straży Granicznej istniały następujące parafie: Parafia Straży Granicznej p.w. św. Mateusza Ewangelisty w Kętrzynie; Parafia Straży Granicznej p.w. Błog. ks. kmdr. Władysława Miegonia w Chełmie, Parafia Straży Granicznej p.w. Św. Siostry Faustyny Kowalskiej w Koszalinie oraz Parafia Straży Granicznej p.w. Wszystkich Świętych w Nowym Sączu. Ośrodki duszpasterskie istnieją w Podlaskim Oddziale Stra-ży Granicznej w Białymstoku, w Morskim Oddziale Straży Granicznej w Gdańsku-Nowym Porcie; w Łużyckim Oddziale Straży Granicznej w Lubaniu Śląskim; w Biesz-czadzkim Oddziale Straży Granicznej w Przemyślu i w Śląskim Oddziale Straży Gra-nicznej w Raciborzu. Troska duszpasterska o dwa oddziały: Sudecki Oddział Straży Granicznej w Kłodzku i Lubuski Oddział Straży Granicznej w Krośnie Odrzańskim zo-stała powierzona przez Biskupa Polowego dwóm kapelanom MON-u. W Schematyzmie Ordynariatu Polowego 2000, Warszawa 2000, s. 363-364 znajdujemy informację, że duszpasterstwa w tych oddziałach mają status ośrodka duszpasterskiego SG.
24 Statut Ordynariatu Wojskowego czyli Polowego w Polsce, I. 3, [w:] Schematyzm Or-dynariatu Polowego…, op. cit., s. 548-551.
25 „Die berufsethische Erziehung von Polizeivollzugsbeamten im Bundesgrenzschutz, die ein Teil der Gesamterziehung ist, beruht auf den Grundsätzen christlicher Lebensfüh-rung“ [Verein. BGS, § 7, (1)].
26 R. Seiler, Die Seelsorge im Bundesgrenzschutz…, op. cit., s. 983.
27 Strona internetowa Parafii Straży Granic
Kępa J. Zbigniew; Duszpasterstwo w Straży Granicznej na tle duszpasterstwa w Bundesgrenzschutzu, w: Problemy Ochrony Granic. Biuletyn nr 22 (2002), s. 91 – 110
mjr Sławomir Gruszecki
Nadbużański Oddział SG w Chełmie
PATRON STRAŻNICY
25 września 2004 roku Strażnica SG w Dołhobrodach po prawie trzyletnim okresie działania w systemie ochrony granicy państwowej, otrzymała zaszczytne imię bohatera walk z Rosjanami ppor. Jana Bołbotta.
W uroczystości nadania imienia uczestniczyli: zastępca komendanta głównego Straży Granicznej gen. brygady Tadeusz Frydrych, komendant Bieszczadzkiego Oddziału SG gen. brygady Henryk Majchrzak, zastępca komendanta Podlaskiego Oddziału SG płk Zdzisław Łukowicz, komendant Nadbużańskiego Oddziału SG płk Marek Dominiak wraz z zastępcami płk Edwardem Gochem i ppłk Dariuszem Klimkiem.
Zaproszeni zostali również goście z sąsiednich jednostek organiza-cyjnych SG, funkcjonariusze Policji, przedstawiciele Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie oraz władze samorządowe. Przybyli wójtowie gmin, sołtysi okolicznych miejscowości, uczniowie szkół i mieszkańcy pobliskich terenów. Uroczystość uświetniła obecność kombatantów – byłych żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza – naocznych świadków tamtych zdarzeń z 17 września 1939 roku, którzy tak jak patron stawiali czynny opór sowieckiemu najeźdźcy.
W części oficjalnej głos zabrał zastępca komendanta głównego Straży Granicznej gen. brygady Tadeusz Frydrych oraz komendant Nadbu-żańskiego Oddziału SG płk Marek Dominiak. Wystąpił również prezes Stowarzyszenia Weteranów Polskich Formacji Granicznych Mirosław Rubas, który swoim przemówieniem przybliżył zebranym postać patrona.
Jan BOŁBOTT, syn Janusza i Bronisławy z domu Wilczyńskich, urodził się 28 kwietnia 1911 roku w Wilnie. W 1930 roku zdał maturę w państwowym Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta. W latach 1935-1939 studiował na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Zmobilizowany został w sierpniu 1939 roku i wysłany na tzw. Linię Sosnkowskiego, zostając dowódcą plutonu „Tynne” 4 Kompanii Baonu „Sarny” Korpusu Ochrony Pogranicza. Była to jak na owe czasy nowoczesna linia żelbetonowych fortyfikacji biegnąca wzdłuż granicy sowieckiej na północnym Wołyniu, obsadzona przez baony dowodzącego tym odcinkiem ppłk Nikodema Sulika. Pluton ppor. Bołbotta bronił się przed przeważającymi siłami Rosjan w miejscowości Tylne.
Bołbott posiadał 49 ludzi przeciwko świetnie wyposażonemu prze-ciwnikowi posiadającemu sprzęt ciężki. Rosjanie nie mogli złamać ducha poświęcenia i odwagi, jaką posiadali obrońcy. Wróg nie mogąc przełamać zażartej obrony, nie bacząc na własne straty w ludziach, obłożył całość bronionej fortyfikacji materiałem łatwopalnym – paląc żywcem obrońców. Walki trwały od godzin popołudniowych 19 września do świtu 20 września, kiedy to wszyscy obrońcy fortyfikacji wraz z dowódcą polegli śmiercią bohaterów.
W atmosferze refleksji nad wrześniowymi wydarzeniami z 1939 roku oficjalnego nadania imienia Strażnicy SG w Dołhobrodach dokonał zastępca komendanta głównego SG gen. brygady Tadeusz Frydrych wraz z komendantem Nadbużańskiego Oddziału SG płk Markiem Dominiakiem i komendantem Strażnicy. Odsłonięto tablicę pamiątkową, którą poświęcił kapelan NOSG w Chełmie ppor. Wiesław Kondraciuk.
Uroczystość zakończyła się defiladą kompanii honorowej NOSG, występem orkiestry wojskowej oraz pokazem sprzętu i wyposażenia będącego w strażnicy.
Gruszecki Sławomir; Patron Strażnicy, w: Problemy Ochrony Granic. Biuletyn nr 29 (2004), s. 163 – 164.
